Xoan - Những bài thuốc và công dụng chữa bệnh của Xoan

Xoan – Những bài thuốc và công dụng chữa bệnh của Xoan

“Khuôn mặt trái Xoan” là câu nói gắng liền với nền văn hoá Việt. Người phụ nữ đẹp nên có khuôn mặt thon như trái xoan. Không chỉ trái, hoa xoan cũng là đề tài cho những nhà nhạc sĩ. Đồng thời, Xoan cũng là đề tài nghiên cứu trong y học. Sự hiểu biết của chúng ta về xoan không nhiều, hãy cùng Mesplus tìm hiểu sâu hơn về “đề tài Y học” này nhé!

Thông tin cơ bản của trái Xoan

Tên tiếng Việt: Xoan, Sầu đông, Khổ luyện, Xoan trắng, Sầu đâu, Mạy riển (Tày)

Tên khoa học: Melia azedarach L.

Họ: Meliaceae (Xoan)

Chú ý: Cây có độc.

Đặc điểm cây

Xoan là một cây cao to, có thể đạt tới 25-30m nhưng không thường chỉ thấy 10-15m là người đã khai thác. Vỏ thân xù xì, nhiều chỗ lồi lõm, với nhiều vết khía học.
Lá mọc cách 2-3 lần kép lông chim lẻ. Chiều dài toàn bộ lá có thể tới 60-100cm, chiều rộng toàn bộ lá 40-60cm. Lá chét dài 7-8cm, rộng 2-3cm. Cuống lá chét ngắn, mép khứa răng cưa nông, mặt dưới lá và cuống có lông hình khiên.
Cụm hoa hai ngả, 4-5 lá dài, 4-5 cánh hoa màu tím nhạt, ống nhị màu tím.
Bần 4-5 lá noãn. Qủa xoan kết quả vào tháng 3, chín vào tháng 12. Khi còn nhỏ non màu xanh, khi chín có màu vàng. Trong quả chứa một hạch màu nâu nhạt
Ở các tỉnh vùng Tây bắc (Sơn la, Lai châu) cây xoan mọc phổ biến là loài Xoan đào quả to, quả hạch có 6-8 ô

Nơi sống, thu hái và chế biến

Nơi sống

Xoan là một cây mọc hoang và trồng nhiều nơi trong nước ta, miền núi cũng như miền xuôi, ở miền xuôi cây mọc khỏe hơn. Nhân dân ta hay trồng xoan vì dễ trồng, chóng lớn. Chỉ sau 6-7 năm là có thể khai thác để lấy gỗ làm cột nhà, đồ dùng. Xoan thích hợp với nhiều loại đất: bãi cát, đồng bằng, đồi núi, nương rẫy. Thường trồng bằng hạt: vào khoảng tháng 12 hạt xoan đã chín, hái về ngâm nước, chà sạch lớp thịt bên ngoài, đem phơi khô cất nơi khô ráo. Hạt xoan có thể giữ từ 7-8 tháng. Khi trồng đào hốc sâu 25-30cm, rộng 30-40cm, hố này cách hố kia 1-1,5m mỗi hốc gieo 3-4 hạt.

Thu hái, chế biến

Khi lấy vỏ làm thuốc nên chọn những cây đã đến tuổi khai thác gỗ (6-7 năm), chặt cả cây, cạo bỏ vỏ đen rồi bóc lấy lớp vỏ lụa trắng của vỏ thân, vỏ cành to; nếu cần đào cả rễ, bóc lấy lớp vỏ bõ gỗ lại vẫn dùng làm củi được. Ta còn có thể đào rễ ở những cây xoan còn sống, hay bóc lấy lớp vỏ ở thân những cây xoan còn đang phát triển. Nhưng chú ý để đủ vỏ cho cây sống.
Vỏ hái về phơi hay sấy khô. Khi dùng sao cho hơi vàng, hết mùi hăng là dùng được, không phải chế biến gì khác. Vỏ thân và rễ được dùng làm thuốc nhưng vỏ rễ mạnh hơn, với tên khổ luyện căn bì.
Ngoài vỏ thân và vỏ rễ, người ta còn dùng cả quả xoan làm thuốc với tên khổ luyện tử

Cách phân biệt vỏ thân và vỏ rễ

Nhìn bề ngoài rất khó phân biệt vỏ thân hay vỏ rễ, nhưng qua vi phẫu ta có thể phân biệt căn cứ vào mạch gỗ của vỏ thân hình chữ nhật, còn mạch gỗ của vỏ rễ hình tròn; lớp nhu mô của vỏ thân chứa diệp lục còn nhu mô của vỏ rễ chứa tinh bột.

Cụ thể từ ngoài vào trong vỏ thân ta thấy: lớp hóa bần thường bong ra ngoài, hai hàng tế bào biểu bì xếp đều đặn, đám sợi xếp rải rác trong phần nhu mô, nhu mô có tế bào hình trứng xếp lộn xộn, chứa diệp lục, libe có tế bào nhỏ ,vỏ mỏng, mạch gỗ hình chữ nhật, xếp thành hàng nằm trong nhu mô gỗ.

Thành phần hoá học và tác dụng dược lý của Xoan

Thành phần hoá học

Vỏ thân và vỏ rễ chứa một ancaloit vị đắng, do Cornish lấy ra lần đầu tiên và được đặt tên là macgosin, có tác dụng diệt giun, ngoài ra còn 70% tanin. Nhưng có tác giả lại cho Macgosin chỉ là một chất nhựa vô định hình.
Theo một tác giả Nhật bản (Trung Lâm Lợi Bình Dược học tạp chí 1952,72(5):717-718) thì thành phần diệt giun trong vỏ xoan là một chất có tinh thể hình kim không màu, có công thức thô là C₉H₈O₄, độ chảy 154°C. Trong vỏ xoan Melia azedarach L., có chất kulinon độ chảy 138°C, kulacton độ chảy 163-164°5C, tất cả đều là dẫn xuất của euphan”.

Tác dụng dược lý

Tác dụng chữa giun:

Chiết vỏ xoan bằng nước đun sôi theo lối sắc thuốc, sau cô thành cao mềm và chiết cao mềm bằng cồn etylic, thu hồi cồn được nhựa màu vàng nâu vị đắng, mùi hăng hăng; làm chết giun lợn trong 30 phút.
Chiết vỏ xoan bằng nước, sau đó cô dịch chiết tới cao mềm và chiết cao mềm bằng axeton. Bốc hơi axeton, được thứ nhựa màu vàng, nhựa này có tác dụng làm giun lợn chết 20 phút.

Trên lâm sàng: Hầu như chưa được dùng và theo dõi cẩn thận ở nước ta. Nhưng tại nhiều nước, đặc biệt tại Trung quốc, vỏ xoan là một loại dược liệu đặc biệt được chú ý sử dụng và theo dõi trên lâm sàng.

Tác dụng khác

Nước sắc vỏ xoan 4ml = 1g vỏ xoan có tác dụng ức chế một số vi trùng bệnh ngoài da (Trung hoa bì phu khoa tạp chí 1957, 4; 268-292)
Nước sắc vỏ xoan còn dùng chữa bệnh viêm âm đạo do tích trùng đạt kết quả rất tốt (Trung hoa phụ sản khoa tạp chí 1959, 3:193)
Năm 1978, Phó Đức Thuần, Lê Đức Thọ và cộng sự đã nghiên cứu độc tính hoạt chất của vỏ xoan đã chiết được và đi tới những kết luận (tham khảo Tạp chí Đông y, 153, 23-30).

Công dụng và liều dùng của cây Xoan

Công dụng

Vỏ rễ và vỏ thân xoan được nhân dân ta dùng chữa giun từ lâu đời nhưng vì có độc mà liều lượng dùng thường thiếu chính xác cho nên tuy có nhiều kết quả tốt nhưng cũng đã gây ra một số vụ ngộ độc
Cho nên gần đây ở nước ta hầu như không thấy sử dụng chữa giun, nhưng tại Trung quốc Mỹ, nhân dân dùng vỏ xoan làm thuốc chữa giun kim và giun đũa.
Muốn phục hồi lại việc dùng vỏ xoan chữa giun cần chú ý tới liều lượng và cách chế biến sao cho tiện dụng. Tránh sử dụng bừa bãi tự động dễ gây những tai hại đáng tiếc.

Liều dùng

1. Dùng dưới hình thức thuốc bột:

Bóc lấy vỏ xoan, cạo bỏ lớp vỏ nâu bên ngoài, chỉ lấy lớp vỏ lụa. Sao cho hơi vàng đỡ mùi đăng rồi tán nhỏ. Chia thành từng gói 0,7-1g. Liều dùng như sau:

Trẻ từ 1 tuổi trở xuống: ngày uống từ 0,15-0,2g
Trẻ em 2 tuổi: ngày uống từ 0,2-0,25g
Trẻ từ 3 tuổi: ngày uống từ 0,25-0,35g
Trẻ từ 4 tuổi: ngày uống từ 0,35-0,50g
Trẻ từ 5 tuổi: ngày uống từ 0,7g- 1g
Trẻ từ 10 tuổi trở xuống: ngày uống từ 1g-1,5g
Trẻ từ 15 tuổi trở xuống: ngày uống từ 1,5g-2g
Người lớn: ngày uống từ 2-3g bột. Uống vào lúc sáng sớm lúc đói. Lấy chuối chấm bột cho dễ uống

2. Dùng hình thức thuốc sắc:

Vỏ lấy về cạo bỏ lớp vỏ nâu bên ngoài, thái nhỏ, phơi khô và sao cho bớt mùi hăng, sắc 4 nước, mỗi lần đun sôi và giữ sôi 1 giờ rưỡi đến 2 giờ. Cô các nước sắc lại ví dụ 1kg vỏ thì cô còn 1 lít. Sau đó thêm cùng 1 thể tích 1 lít xiro đơn. Trộn đều, cho uống liều như sau:

1-2 tuổi: uống 20ml tương ứng với 10g vỏ khô
3-5 tuổi: uống 30ml tương ứng với 15g vỏ khô
6-9 tuổi: uống 40ml tương ứng với 20g vỏ khô
16-19 tuổi: uống 65ml tương ứng với 32,5g vỏ khô
19 tuổi trở lên: uống 65ml tương ứng với 32,5g-40g vỏ khô
Uống vào lúc sáng sớm lúc đói. Nhịn ăn đến trưa thì ăn uống bình thườg, chỉ uống một buổi sáng.